Sorumluluk; bireyin uyum sağlayarak, üzerine düşen görevi yerine getirmesi ve bu davranışının sonuçlarına sahip çıkabilmesidir. Bireyin gelişim dönemine uygun olarak üstlendiği görevler farklılık gösterir. Birey bu görevleri yerine getirmeli ve bu sürede de görevlerini tamamlama için teşvik edilmelidir.
Güven ve Sorumluluk
Çocuk doğduğu andan itibaren anne-baba ya da bakım veren kişi tarafından yapılan her davranış, çocukta güven duygusunun temelini oluşturur. Çocukta güven duygusunun öğrenilmesi, doğduğu andan itibaren sevgi ve ilgi başta olmak üzere tüm ihtiyaçlarının karşılanmasıyla doğrudan ilişkilidir. İhtiyaçları tümüyle karşılanan çocuk güvende hissedecektir. Örneğin, bebek ağladığında annenin ya da babanın onu kucağına alarak sakinleştirmesi bebeğin güven duygusunun oluşmasında bir basamaktır. Bu davranış her tekrarlandığında çocuk ihtiyacının karşılanacağını bilir yani her ağladığında anne-babasının yanına gelip onu kucağına alıp sakinleştireceğini bilir. Bu aynı zamanda çocuk ve ebeveyn arasındaki bağın güçlenmesinde de önemli bir rol oynar. Başka bir örnek olarak şunu verebiliriz, çocuklar tam yürümeye başlamadan önce adım atar, hep bir adım fazla atsın diye onu cesaretlendiririz, ara ara ellerini bırakırız, düşmesin diye de arkasında bekleriz. İşte bu kadar küçük görünen bu davranış bile ileride çocukta güven ve sorumluluk duygusunu kazandırmada başlangıç basamaklarından biri sayılır. Bebeklikten itibaren temelleri sağlam bir şekilde atılan bu bağ, ileride çocuğun yeni görev ve sorumluluk almasında önemli bir rol oynayacaktır ve çocuk kendini hazır hissedecektir.
Sorumluluğu Öğretmek İçin Sorumluluk Vermeye İstekli Olmak Gerekir
Anne ve babalar kayıtsız şartsız bir şekilde çocuğuna en güçlü bağ ile bağlıdır. Esas olan bu bağı, zarar vermeden, karşılıklı sevgiyi koruyarak evdeki huzurlu ortamı koruyup devam ettirebilmektir. Bazı anne ve babalar çocuklarına ‘bağlı’ değil ‘bağımlı’ olabiliyorlar. Bağımlı olan ebeveynler, çocukları yerine her şeyi yaparlar, bu sayede onu koruduklarını ve çocuğun mutlu olduğunu varsayarlar. Her şeye çocukları adına karar verebilirler, bir şey yapılacaksa çocukları yerine onlar yaparlar. Burada bir rol karmaşası vardır. Çocuk ebeveyn yerindedir. Çocuk yorulmasın, düşmesin, eline bir şey olmasın, zarar gelmesin diyerek çocuğu rahata alıştırmış olmanın yanında, kendine olan güvenini de zedelemiş oluruz. Bu demek değil ki çocuğu bir başına bırakıp ne yaparsa yapmasına izin verilecek. Sadece çocuğa bir alan açıp, ara sıra düşmesine, düşünce kendi kalkmasına, yorulmasına, elini bir yerlere vurmasına, yaptığı resmin çirkin olmasına, arkadaşlarıyla fikir ayrılıklarında fikrini savunmasına vs. izin verilmedir.
Çocuğun yaşı ne olursa olsun sorumluluk almayı öğrenmesi gerekir, bu öğrenmede de şu üç alanda kabul edilebilir davranışlar gösterebilmektir;
• Kurallara uymak
• Sağduyu kullanmak
• Tercihlerin ya da seçimlerin sonuçlarına katlanmak
Belirli Yaş Dönemlerine Göre Çocukların Alabilecekleri Sorumluluklar
İki ve Üç Yaş
• Oyuncaklarını toplamak
• Sofra hazırlanırken ve toplanırken gerekli malzemelerden bir kaçını getirip götürmek
• Yardım alarak kıyafetlerini giyinip, çıkarmak
• Kirlenen kıyafetleri kirli sepetine koymak
• Ev işlerine gözetim altında yardımcı olmak
Dört ve Beş Yaş
• Kıyafetlerini kendi başına giyebilmek
• Sofra kurmaya yardım olmak
• Çamaşır asmaya yardım etmek
• Bulaşık makinesini gözetim altında doldurmaya ve boşaltmaya yardımcı olmak
• Aynı renk çorapları eşlemek
• Öz bakım becerilerini tamamıyla yerine getirebilmek
• Odasını toparlamak ve yatağını düzenlemek
• Kendi kıyafet seçimini yapabilmek
• Ayakkabısını tek başına giymek
• Basit ev işlerine yardımcı olmak
Altı ve Yedi Yaş
• Evcil hayvan beslemek
• Kendi odasını temizlemek
• Çiçekleri sulamak
• Basit yemek yapımında gözetim altında yardımcı olmak
• Ayakkabılarını bağlamak
• Kıyafetlerini dolaba yerleştirmek
• Alışveriş malzemelerini eve taşımada yardım etmek, yerine yerleştirmek
• Derslerini yardımla tek başına yapmak
Sekiz ve Dokuz Yaş
• Kardeşleri varsa onlarla ilgilenmek
• Kimse söylemeden kıyafetlerini değiştirmek
• Yardım almadan banyo yapmak
• Odasını, çekmecelerini düzenli ve temiz tutmak
• Ödevlerini kimse söylemeden planlı bir şekilde yapmak
• Sofrayı tam şekilde kurabilmek
• Bazı yemek tariflerini okumak ve gözetim altında yapmak
On ve On Bir Yaş
• Çamaşır ve bulaşık makinesini çalıştırmak
• Kendi yatak çarşafını değiştirmek
• Doğum günü gibi özel günleri planlamak
• Market ve kırtasiye gibi yerlerden eksikleri almak
• Bağımsız bir şekilde kendi plan ve programını oluşturmak
• Kendi programını takip etmek
• Evcil hayvanı varsa yürüyüşe çıkarmak
Bu örnekler her aile ve çocuğa göre farklılık gösterebilir. Genel olarak çocuğun gelişim dönemine göre alması gereken sorumluluklar yukarıda belirttiğim şekildedir.
Çocuklara sorumluluk verirken, bir şeyi yapmalarını istemekle emir vermeyi karıştırmamalıyız. Çocuklar zaman zaman sorumluluklarını yerine getirmek istemeyebilir, zaman zaman yanlış yapabilir, bu çok normaldir. Önemli olan çocukları teşvik edip, onlara cesaret vermemizdir.
Yazar : Psikolog İrem Bekar